نقش مساجد در ساختن شخصیت انسان ها و ایجاد بصیرت دینی

بصیرت، یکی از عوامل تشکیل دهندة شخصیت انسانها است.

 تأثیر مساجد بر شخصیت انسان در سه بعد (ادراک ـ احساس ـ رفتار) متبلور است که هر یک از این ابعاد باید مورد بررسی قرار گیرد.

در مقدمة بحث ذکر چند نکته اهمیت بسزایی دارد:

۱) انسان، موجودی مختاراست و امتیاز او به اختیار است.

۲) صدور افعال اختیاری در انسان مراحلی دارد بطوریکه تغییر در این مراحل سبب ایجاد رفتارهای مختلف می‌شود و نظام ارزشی در این فرآیند شکل می‌گیرد.

۳) رفتار انسان حاصل تمایلات و افکار اوست و نمود خارجی شخصیت انسان حاصل تعاملات او در قلب و در ذهن است.

لذا شخصیت انسان در سه بعد (ادراک ـ احساس ـ رفتار) قابل بررسی است.

۴) هر چند رفتار تابع ادراک و احساس است اما ادراک واحساس هم از رفتارهای انسان منشاء می‌گیرد. پس اعمال و رفتار و ادراک واحساس را تقویت می‌کند. و از سوی دیگر رفتار هم ناشی از احساس ادراک است. برهمین اساس نقش مسجد در سه مؤلفه ذکر شده در ایجاد بصیرت دینی مؤثر است.



نقش و تأثیر مسجد بر ادراک دینی انسان

معارف و گزاره‌های دینی از مهمترین ارکان دینداری است که ادراک و شناخت آنها در عین اینکه برای تبیین به زبان ساده وعرف جامعه قابلیت دارد و از بار شناختی و استدلالی عمیقی نیز برخوردار است.

مسجد، به‌عنوان مرکز همبستگی دینی برای تقویت وگسترش هویت دینی در فرد و جامعه می‌بایست مکانیزم‌ها و فرآیندهای شناختی را طی کند.نگاهی گذرا به عملکرد و آثار مسجد در صدر اسلام این باور را تقویت می‌کند که مسجد دراین مسیر اثر گذار و تعیین کننده است زیرا اساس جهان‌بینی و مبانی فکری تئوریک اسلامی درابتدای پیدایش در میان مخالفت‌های شدید دشمنان پیامبر درمسجد انجام گرفت و مهمترین و اولین گام برای استقرار و گسترش اسلام برداشته شد تأثیر مسجد را در این زمینه می‌توان چنین بیان کرد:

الف) ادراک وشناخت دینی عرصه‌های گوناگونی دارد چه در بعد جهان‌بینی وچه درایدئولوژی که مسجد در این زمینه می‌تواند ارمغان ویژه‌ای داشته باشد.[۲]

ب) احکام فقهی از ضروری‌ترین مواردی است که هر مسلمان باید از آن آگاهی داشته باشد ومسجد در این امر فعال است.

ج) با بررسی آسیب‌شناسی شناخت و ادراک دینی حذف وایجاد انحراف در سطح کم وکیف مفاهیم دینی و یا موارد دیگر که از آسیب‌های دینداری به شمار می‌آید، مسجد در این عرصه به مبارزه پرداخته وشناخت دینی را تحکیم می‌بخشد و مجموع این فعالیت‌ها سبب افزایش ادراک ودرنتیجه بصیرت دینی شده. وسبب می‌شود قدرت فهم وتجزیه و تحلیل فرد در مورد مفاهیم دینی افزایش یابد.

د) مسجد، برای افزایش قدرت شناخت مسجدیان از ابزارهایی مانند سخنرانی به‌طور عام در طول سال یا به‌طور خاص استفاده می‌کند.

ه‍) برگزاری کلاس های آموزشی در مساجد

و) امور فرهنگی مساجد با نصب اطلاعیه و پوستر و.می‌تواند سبب ارتقاء سطح آگاهی‌های مردم شود.



نقش و تأثیر مسجد بر احساس دینی انسان

ابعاد احساسی بر ظرافت و انعطاف دین می‌افزاید و با توجه به اشتراک احساس و عاطفه در انسانها، این بعد دین، عامل مناسبی جهت برقراری ارتباط با انسانهاست. در نظام اخلاقی اسلامی نیز به این موضوع بسیار توجه شده زیرا احساس نیز بخشی از هویت دینی است.



احساسات دینی به امور هیجانی، غم‌ها و شادیهای انسانی و اجتماعی محدود نمی‌شود و به عبارت دیگر احساسات دینی فقط گریه واندوه ویا خوشحالی در مناسبتهای شهادت یا تولد ائمه و یا اعیاد دینی نیست بلکه شامل هرنوع حالت روحی و روانی در قبال حوادث و پیامدهای حاضر و گذشته دینی نیز می‌شود[۳]. لذا باید توام با بصیرت و تفکر باشد. خوشحالی از انجام عبادات، ناراحتی از ترک عبادت یا انجام گناه، دوستی برادران ایمانی و دشمنی با دشمنان دین که به نوعی احساس دینی برشمرده می‌شود ناشی از نوعی تفکر و بصیرت در افراد مومن می‌باشد. مسجد، پایگاهی دینی است که از این جهت بر شخصیت ایمانی افراد مؤثر بوده و احساسات دینی را تقویت می‌کند. مسجد در این جهت از ابزارهای مختلفی بهره می‌گیرد:

۱) نمازجماعت: نماز جماعت، یکی از عبادات جمعی اسلام است که آثار فردی و اجتماعی ژرفی دارد. قرارگرفتن مؤمنین در صفوف جماعت، جامعه‌ای را تشکیل می‌دهد که اعضای آن بسیار به یکدیگر نزدیکند و در این بین غیبت کسانی که همیشه در مسجد حضور دارند زودتر آشکار می‌شود و دیگران را به احوالپرسی وا می‌دارد و این انس و الفت به تقویت احساس دینی منجر شده و این بصیرت را در آنها ایجاد می‌کند که مردم در جامعة اسلامی صف واحدی هستندکه باید مراقب هم باشند.[۴]

۲) مراسم دعا و نیایش: ارتباط انسانها با خدا و قرائت دعاهای ائمة اطهار انسان را وارد وادی دیگری کرده و روح او را صفا می‌دهد.[۵]

۳) مراسم مذهبی: در تقویم دینی و معنوی مساجد روزهایی وجود دارد که باید در گرامیداشت آن کوشید تا ماهیت اسلامی فرد و جامعه حفظ شود.یکی ازمهمترین این مناسبتها ایام شهادت و تولد ائمة است که در آن زمان مراسمهای مذهبی در مساجد برگزار می‌گردد. در چنین مراسمی ابعاد شخصیتی فضایل و مصائب ائمه نقل می‌شود و لذا شناخت مسجدیان را از ائمه افزایش داده و رابطة عاطفی آنها راتقویت می‌کند.

۴) سخنرانی: امام جماعت به‌عنوان اسلام‌شناسی آگاه و متدین در مسجد مدیریت و رهبری عبادی و اخلاقی نمازگزاران به عهده دارد و با سخنرانی‌های مستمر در مورد مفاهیم و گزاره‌های دینی گام بلندی در شکل‌گیری شخصیت انسانها و افزایش شناخت و بصیرت آنها بر می‌دارد.



نقش و تأثیر مسجد در بصیرت انسانها با توجه به بعد رفتاری و تربیت الگویی

یکی از بهترین راهها برای ایجاد تغییر در نگرش و رفتار انسانها، تربیت الگویی می‌باشد. برای پذیرفته شدن الگو باید به روحیات و نظام ارزشی مخاطب توجه نمود و ایجاد رابطة عاطفی و صمیمی بین الگو و مخاطب موثر است.[۶]

مسجد، مکان رفت و آمد انسانهای متقی و وارسته‌ای است که در پناه ارتباط با مسجد به کمالات و معنویات خاصی رسیده و می‌توانند الگویی مناسب جهت پذیرش رفتار دینی باشند.



طرح مباحث علمی و دینی و اجتماعی از سوی این افراد در مساجد، تشکیل جلسات بحث و مناظره و می‌تواند تأثیر به‌سزایی در ایجاد بصیرت دینی در افراد داشته باشد. اینکه در متون دینی واحادیث یکی از راههای ایجاد بصیرت هم نشینی با علما ذکر شده است به همین نکته برمی‌گردد که مجالست با این افراد علاوه بر آنکه سبب می‌شود علم و بصیرت انسان افزایش یابد، بگونه‌ای در انسان ایجاد انگیزه می‌کند که با الهام‌گیری از چنین الگوهایی، رفتارخود را تغییر دهد. لذا مساجد علاوه بر آنکه در شخصیت دینی افراد موثرند به نحو تعیین کننده‌ای در تشخیص دینی نیز مؤثرند، زیرا شخصیتی که مسجد در فرد ایجاد می‌کند، شخصیتی پویا و حاضر است و به همین دلیل مساجد در شخصیت جامعة اسلامی نیز مؤثرند زیرا افراد تشکیل دهندة جامعه می‌باشند.



نقش مسجد در مؤلفه‌های بصیرت دینی

۱) آموزشی ـ روزگاری مسجد یگانه پایگاه مهم آموزشی در کشورهای اسلامی بوده است متأسفانه امروزه مسألة آموزش در مساجد کم‌رنگ شده است. و با برنامه‌ریزی مناسب است و متناسب با امکانات موجود و استفاده از کارشناسان برنامه‌های آموزشی برگزار گردد. جایگاه جلسات علمی و آموزشی از نگاه پیامبر به مراتب والاتر از جلسات دعاست. چنانکه براساس روایات پیامبر گروهی راکه در مسجد مشغول تعلیم و آموزش بودند بر گروهی که مشغول عبادت بودند ترجیح دادند.[۷]

۲) فرهنگی ـ پس از نقش عبادی و آموزشی، نقش فرهنگی در بین دیگر کارکردهای مسجد دارای بیشترین اهمیت است. پیامبر اسلام‌(ص) محیط مسجد را کاملاً فرهنگی می‌دانست تاجایی که در حضور آن حضرت برخی مسابقات برگزار می‌شد.گرچه امروزه مراکز آموزشی و فرهنگی گسترش یافته اما نباید از این کارکرد مهم مسجد و بارور نمودن نقش فرهنگی آن غافل شد. برگزاری جلسات شبی با قرآن ـ مسابقات کتابخوانی و... می‌تواند در این راه گام موثری باشد.

۳) تبلیغی ـ هدف از تبلیغ رشد و افزایش معرفت دینی مردم و آشناکردن آنان برای ادای وظایف دینی و اسلامی است. با رجوع به سیرة تبلیغی پیامبر مشخص می‌شود ایشان سه نوع مرکز تبلیغی داشته‌اند:

الف) مراکز تبلیغی موقت: این مراکز مربوط به زمان و مکانهایی است که مسجدی نبود و پیامبر ازخانه برخی صحابه برای تبلیغ دین و اقامه نماز استفاده می‌کرد.

ب) مراکز تبلیغاتی سیار: نظر به پراکندگی قبایل عرب، حضرت مجبور بودند به‌طور شخصی به اماکن مختلف سفر کرده و از نزدیک پیام خویش را به آنها برسانند.

ج) مراکز تبلیغاتی اصلی و ثابت: شاید هیچ پایگاهی به اندازة مساجد در تبلیغ اسلامی ایفای نقش نکرده است. از زمان رسول خدا تاکنون اذان ـ نماز ـ وعظ و خطابه از مهمترین برنامه‌های مساجد بوده و می‌باشد. گرچه با توجه به نیازهای امروزه باید در نحوة ادای سخنرانیها و زمان آن تجدیدنظر نمود و سخنرانیها کوتاه، و بیشتر به‌صورت پرسش و پاسخ باشد.

در سیرة پیامبر می‌بینیم آن حضرت برای جلوگیری از خستگی شنوندگان فقط برخی روزها موعظه می‌کردند.[۸]

۴) اجتماعی: اساس دین اسلام، بر اجتماعی بودن قرار گرفته است. اصولاً یکی از علل تأکید پیامبر وائمه بر حضور در نماز جماعت ایجاد روحیة تعاون در میان نمازگزاران و افزایش بعد اجتماعی مسلمانان در کنار انجام اعمال آنها می‌باشد و این حضور می‌تواند از هرج و مرج در جامعه جلوگیری نماید و همدلی و وحدت مسلمانان را افزایش دهد. لذا اموری مانند جمع‌آوری کمک برای نیازمندان ـ پرداخت وام ـ اعطای خدمات درمانی ـ برنامه‌ریزی برای عیادت از بیماران و... از مصادیق این مشارکت اجتماعی در مسجد است.[۹]

۵) رسانه‌ای: یکی از نیازهای مهم بشر، وسایل ارتباطی است تا انسانها را از اخبار مطلع و از آنان در حوادث مهم یاری طلبیده و از حملات دشمنان آنان را آگاه کند کارکرد رسانة ارتباط جمعی، با همة تحولات تکنیکی زمانی قرین توفیق قلمداد می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب بر قرار سازد و این ویژگی فقط در مسجد یافت می‌شود.



گسترش مساجد در تمام نقاط شهری و روستایی از یک سو و از سوی دیگر حرمت و قداست و معنویت خاصی که مسجد نزد مسلمانان دارد سبب می‌شود تا مسجد نقش مهم و غیر قابل انکار خود را در این کارکرد ایفا کند.

۶) سیاسی: یکی از کارکردهای مهم مسجد که از زمان رسول خدا بر آن تاکید شده و اکنون نیر اهمیت آن معلوم است مسألة سیاسی است پیامبر‌(ص) مسجد را به‌عنوان پایگاه حکومتی و نهاد سیاسی اسلام برگزید و در دوره‌های بعدی نیز بیشتر امور سیاسی مانند معرفی خلیفه ـ بیعت با او ـ عزل و نصب استانداران و... در مسجد بود بی‌شک افکار عمومی حجم گسترده و مؤثری از جامعه را تشکیل می‌دهد و بر جریانهای سیاسی کشور بسیار تاثیر می‌گذارد. جهت دهی و هدایت این تودة بزرگ در سلامت جامعه و سرعت دهی آن به سمت پیشرفت نقش تعیین کننده‌ای دارد. مسجد، به‌عنوان پایگاه اجتماع مسلمانان فضای مناسبی جهت تنویر افکار عمومی است. پیامبر هنگام دیدن ناهنجاری در جامعه، در مسجد حضور می‌یافت و با ایراد سخنرانی به روشن ساختن افکار عمومی می‌پرداخت. در تاریخ کربلا و جریانات انحرافی مطرح شده در آن زمان،

سخنرانی امام سجاد در مسجد کوفه نمونه‌ای از این تنویر افکار است مسجد با ایجاد روحیه انقلابی زمینه مناسبی برای شکل‌گیری نهضت‌های اسلامی بر ضد قدرتهای ضد دینی را به وجود می‌آورد. در طول تاریخ در قرن هشتم هجری نهضت سربداران، نهضت مشروطه و جنبش تنباکو از مساجد رشد یافت و در طول تاریخ انقلاب اسلامی نیز مساجد خاستگاه تظاهرات مردمی بر ضد طاغوت و ایجاد تحولات سیاسی در جامعه بوده و ملتهای مسلمان همواره نهضت‌های رهایی بخش خود را از مساجد آغاز کرده‌اند.



پیشنهادها

برای ارتقاء نقش مسجد در ایجاد بصیرت دینی پیشنهادهای زیر مطرح می‌شود:

۱) قانونمند شدن فعالیت‌های مسجد: ازآنجا که مساجد مکانی دارای هویت، جوهر و موقعیت خاص خود است طبیعی است که فعالیت‌های آن نیز دارای سازکارمشخص ومعین شده باشد و مساجد نیز مانند مدارس ازرسمیت و قانونمندی خاصی برخوردار باشند.

۲) توجه به نقش تکمیل کنندگی مساجد: مساجد می‌تواند در تکمیل بخشی از آموزش‌هایی که در مدارس عرضه می‌شود دخیل باشند. مدارس می‌توانند بخشی از آموزش‌های خاص خود را به مساجد محول نمایند. مثلاً در درس زیست‌شناسی می‌توان در زمینه نظریه‌های دینی مربوط به خلقت این امررا به مسجد محول نمود.

۳) توجه به موقعیت فیزیکی مکان مسجد: موقعیت ظاهری کالبدی و معماری مساجد و محل استقرار آن نقش مؤثری در احساس تعلق افراد نسبت به مساجد دارد. لذا با توجه به حس زیبایی‌شناسی انسان‌ها می‌بایست به جنبه‌های فیزیکی و ظاهری مساجد توجه نمود که باعث جذب بیشتر افراد شده و مسجد دراهداف تربیتی ودینی خود موفقیت بیشتری می‌یابد.

۴) کارکرد متنوع و تغییر در مساجد: مساجد باید عملاً براساس تغییر وتحولات پیرامونی و اجتماعی کارکرد و فعالیت خود را متحول و متغیر نماید. توجه به نیاز‌سنجی و بررسی نیاز‌های رایج مردم و کمک به رفع آن نیازها می‌تواند موقعیت مسجد را بهبود بخشد.

۵) انطباق معرفت شناختی بین فعالیت‌های مساجد ومدارس: اگر توقع داریم که مساجد در امر تعلیم وتربیت به مدارس کمک نمایند، بی‌شک باید به این نکته توجه شودکه معارفی که در مدارس عرضه و تدریس می‌شود بامعرفتی که در مسجد عرضه می‌شود سازگاری و انطباق داشته باشد و درواقع آموزش‌های معرفت‌شناسی مساجد نباید در تقابل با آموزش‌های مدارس باشد.

۶) رویکرد عقلانی فعالیت‌های مسجد:خطری که آموزش‌های دینی را تهدید می‌کند آلوده شدن آموزش‌های دینی به تلقین است. مساجد باید به روش‌های عقلانی و استدلالی عرصة آموزش و فعالیتها توجه خاص داشته باشد.

۷) تغییر هویت مکانی مساجد: فعالیت‌های مساجد نباید صرفاً به آموزش مناسک وفرایض دینی محدود شود بلکه مسجد می‌تواند به‌صورت نهادی علمی تحقیقی به فعالیت بپردازد ومی بایست به گسترش مساجد به‌عنوان مکان‌های علمی ـ تحقیقی توجه نمود.

۸) توجیه موقعیت اصلی مسجد در جامعه که فقط محل عزا یا نمازجماعت نیست.



«نتیجه‌گیری»

در عصر تحول شگرف ارتباطات قرارگرفته‌ایم. عصری که از آن به «عصر دهکدة جهانی» یاد می‌شود. نه می‌بایست یکسره مرعوب این تحولات شد ونه از کار فرهنگی، تبلیغی وارتباط عظیمی که در این مقطع حساس تاریخی بردوش مبلغان وعلماء وخطباء وعناصر فرهنگی نهاده شده است غفلت ورزید ماندگاری فرهنگ اسلامی به حفظ این تلاش‌ها بستگی تام دارد.

کارکرد رسانه‌های ارتباط جمعی با همة تحولات تکنیکی زمانی قرین توفیق می‌شود که بتواند عمیق‌ترین ارتباط و پیوند را با مخاطب خود برقرار سازد ومساجد در پیشرفت و پیروزی انقلاب اسلامی نشان دادند که می‌توانند نقش هدایتی رسانه‌ای خود را ایفا کنند.

ویژگی‌های منحصربه فرد مساجد در قالب پایگاه‌های ارتباطی مهم به هیچ‌وجه نباید در دنیای امروز فراموش شود بلکه این پایگاه‌ها همواره می‌تواند در تقویت فرهنگ شنیداری ودیداری مردم وایجاد بصیرت و تفکر وتعقل بسیار موثر باشد.

تداوم فرهنگ اسلامی تاکنون، به لحاظ پویایی و تحرک این کانون‌های سازمان دهی حرکت‌های اجتماعی بوده است ودر آینده نیز یکی از عوامل و متغیر‌های مهم این ماندگاری تحرک همین پایگاه‌هاست.



منابع

ـ قرآن

ـ نهج البلاغه

ـ ابن منظور ـ محمدبن مکرم ـ لسان العرب ـ (۱۲۱۶ ق) ـ دار الاحیاء التراث العربی

ـ افروز ـ غلامعلی ـ روشهای پرورش احساس مذهبی نماز در کودکان و نوجوانان ـ انتشارات انجمن اولیا و مربیان

ـ اصفهانی ـ راغب ـ معجم مفردات الفاظ قرآن ـ بیروت ـ دارالسیاسه

ـ باقری ـ خسرو ـ نگاهی دوباره به تربیت اسلامی (۱۳۸۲) انتشارات مدرسه

ـ باهنر ـ ناصر ـ آموزش مفاهیم دینی همگام با روانشناسی رشد ـ (۱۳۸۸) شرکت چاپ و نشر بین الملل

ـ تاباقی ـ محمد فواد ـ المعجم المفهرس

ـ جوادی آملی ـ عبدالله ـ اسرار عبادات ـ (۱۳۶۹) انتشارات الزهراء

ـ امام خمینی ـ صحیفة نور ـ مرکز فرهنگی انقلاب اسلامی

ـ دهخدا ـ علی اکبر ـ لغت نامه ـ (۱۳۷۲) انتشارات دانشگاه تهران

ـ سید رضی ـ نهج البلاغه ـ (۱۴۱۴ ق) ـ انتشارات هجرت

ـ علامة طبرسی ـ مجمع البیان فی تفسیر القرآن ـ (۱۳۷۲) انتشارات ناصر خسرو

ـ علامة طباطبایی ـ سید محمد حسین ـ المیزان ـ (ترجمة سید محمد باقر موسوی همدانی) ـ (۱۳۷۴) دفتر انتشارات اسلامی

ـ عابدینی ـ فرامرز ـ بصیرت دینی در اندیشة مطهری ـ (۱۳۸۹)

ـ عمید ـ حسن ـ فرهنگ عمید ـ (۱۳۶۹)

ـ قربانی مقدم ـ محمد ـ بصیرت در نهج البلاغه ـ انتشارات حیات طیبه

ـ مؤظف رستمی ـ محمد علی ـ آیین مسجد ـ (۱۳۸۱)نشرگویه

ـ محمدی ـ محسن ـ فروغ مسجد ـ (۱۳۸۴) موسسة فرهنگی ثقلین

ـ علامة مجلسی ـ محمد باقر ـ بحارالانوار ـ (۱۴۰۳ ق) دارالاحیاء التراث العربی

ـ استاد مطهری ـ مرتضی ـ جاذبه و دافعة علی‌(ع) ـ انتشارات صدرا

ـ استاد مطهری ـ مرتضی ـ سیری در سیرة ائمه ـ انتشارات صدرا

ـ استاد مطهری ـ مرتضی ـ آشنایی با قرآن ـ انتشارات صدرا

ـ محمدی ری شهری ـ محمد ـ میزان الحکمه (ترجمة حمید رضا شیخی) (۱۳۸۱) دارالحدیث

ـ مجاهدی ـ محمد علی ـ پاداش نیکی‌ها و کیفر گناهان (ترجمة ثواب الاعمال و عقاب الاعمال) (۱۳۸۶) سرور

ـ معین ـ محمد ـ فرهنگ فارسی (۱۳۶۰) امیرکبیر

ـ مکارم شیرازی ـ ناصر ـ جامعة سالم در پرتو اخلاق

ـ مکارم شیرازی ـ ناصر ـ تفسیر نمونه (۱۳۷۴) ـ دارالکتب الاسلامیه
پی نوشت:

[۱]. (بحارالانوار ـ علامه مجلسی ـ جلد۸۳ ـ ص۳۵۱)
[۲]. (آئین مسجد ـ محمد علی موظف رستمی ـ ج ۲)
[۳]. (جامعه سالم در پرتو اخلاق ـ ناصر مکارم
[۴]. (آیین مسجد ـ محمد علی موظف رستمی )
[۵]. (اسرار عبادات ـ آیت ا.....جوادی آملی)
[۶]. (آموزش مفاهیم دینی همگام با روانشناسی رشد ـ ناصر باهنر )
[۷]. (بحارالانوار ـ علامه مجلسی ـ ج۱ ـ ص۲۰۶)
[۸]. (سیری در سیره نبوی ـ استاد مطهری )
[۹]. (سیمای مسجد ـ رحیم نوبهار)
( کتاب نماز و مسجدطراز اسلامی/ مقالات برگزیده بیتمین اجلاس سراسری نماز /صفحه 204)
نویسنده: فریبا احمدیفر